بیماری چشمی نوزادان و کودکان
سلامت چشم نوزادان، نیازمند توجه و مراقبت ویژه از شروع زندگی آن‌هاست. بینایی، یکی از حواس پنج‌گانه اصلی است که نقش حیاتی در رشد و یادگیری کودک ایفا می‌کند. از آنجایی که نوزادان نمی‌توانند مشکلات خود را بیان کنند، والدین مسئولیت بزرگی در شناسایی زودهنگام علائم غیرعادی بر عهده دارند. تشخیص و درمان به موقع بیماری های چشمی در نوزادان و کودکان می‌تواند از آسیب‌های جبران‌ناپذیر به بینایی جلوگیری کرده و آینده‌ای روشن‌تر را برای کودک رقم بزند. این مقاله راهنمای کامل برای والدین ارائه می‌دهد تا با شایع‌ترین بیماری چشمی نوزادان و کودکان آشنا شده و روش‌های تشخیص زودهنگام آن‌ها را بیاموزند.
چرا سلامت چشم نوزادان اهمیت ویژه‌ای دارد؟
بینایی نوزاد در بدو تولد هنوز کامل نشده و در ماه‌ها و سال‌های اول زندگی به سرعت در حال تکامل است. هرگونه اختلال یا بیماری چشمی در این دوره حساس می‌تواند مانع رشد طبیعی سیستم بینایی شده و منجر به مشکلات دائمی، از جمله تنبلی چشم شود. تنبلی چشم (آمبلیوپی) وضعیتی است که در آن مغز، ورودی بصری یک چشم را نادیده می‌گیرد و اگر به موقع درمان نشود، می‌تواند به کاهش دائمی بینایی منجر شود. سلامت چشم کودک تنها بر توانایی کودک برای دیدن اطراف مربوط نمی‌شود، بلکه بر مهارت‌های راه رفتن، ارتباط با دیگران، بازی کردن و حتی پیشرفت تحصیلی او در آینده نیز اثرگذار است. بنابراین، توجه به سلامت چشمان نوزاد از همان روزهای اول زندگی، یک سرمایه‌گذاری مهم برای آینده اوست.
علائم رایج بیماری چشمی در نوزادان چیست؟
آگاهی از علائم هشداردهنده می‌تواند به تشخیص زودهنگام و مراجعه به پزشک کمک کند. در اینجا به برخی از شایع‌ترین علائم اشاره می‌کنیم:
قرمزی و تورم چشم
قرمزی یا تورم پلک‌ها و سفیدی چشم می‌تواند نشانه عفونت (مانند کنژانکتیویت)، آلرژی یا تحریک باشد. اگر قرمزی همراه با ترشحات باشد، احتمال عفونت بیشتر است.
ترشحات چشمی غیرعادی
وجود ترشحات آبکی، چرکی یا غلیظ در گوشه یا روی مژه نوزاد، به ویژه اگر پس از تمیز کردن دوباره ظاهر شوند، می‌تواند نشانه‌ای از عفونت یا انسداد مجرای اشکی باشد. ترشحات زرد یا سبز معمولاً نشان‌دهنده عفونت باکتریایی هستند.
بیشتر بخوانید: انواع عفونت پلک و راه‌های درمان آن
حساسیت به نور (فتوفوبیا)
اگر نوزادتان در محیط‌های روشن چشمان خود را به طور غیرعادی می‌بندد، به نور حساسیت نشان می‌دهد یا از نور دوری می‌کند، این می‌تواند نشانه‌ای از مشکلاتی مانند گلوکوم مادرزادی، التهاب یا خراش قرنیه باشد.
تفاوت در اندازه یا واکنش مردمک‌ها
مردمک‌ها باید هم‌اندازه باشند و به نور واکنش نشان دهند (کوچک شوند). اگر یکی از مردمک‌ها بزرگ‌تر از دیگری است یا به نور واکنش نمی‌دهد، می‌تواند نشانه‌ای از یک مشکل جدی عصبی یا چشمی باشد.
عدم تمرکز یا حرکت ناهماهنگ چشم‌ها
نوزادان در ماه‌های اول ممکن است گاهی چشمانشان ناهماهنگ حرکت کند، اما پس از حدود ۴ ماهگی، چشم‌ها باید بتوانند اشیا را دنبال کرده و روی آن‌ها تمرکز کنند. اگر چشم‌ها به طور مداوم انحراف دارند (استرابیسم)، یا نوزاد قادر به دنبال کردن اشیا نیست، باید به پزشک مراجعه شود.
لکه‌های سفید در مردمک (لوکوکوریا)
دیدن یک لکه سفید در مردمک چشم نوزاد (به جای مردمک سیاه معمولی) در عکس‌ها (فلش چشم را سفید نشان می‌دهد) یا در معاینه مستقیم، یک علامت هشداردهنده جدی است که می‌تواند نشان‌دهنده کاتاراکت مادرزادی، تومور (مانند رتینوبلاستوما) یا مشکلات جدی دیگر باشد و نیاز به بررسی فوری توسط چشم‌پزشک دارد.
انواع بیماری‌های چشمی در نوزادان و کودکان و راه‌های تشخیص آن‌ها
آشنایی با بیماری‌های رایج چشمی در نوزادان به والدین کمک می‌کند تا در صورت مشاهده علائم، فورا اقدام کنند.
عفونت چشم نوزاد (کنژانکتیویت نوزادی)
کنژانکتیویت یا ورم ملتحمه نوزادی، التهاب غشای پوشاننده سفیدی چشم و داخل پلک است. این عفونت می‌تواند ناشی از باکتری (مانند کلامیدیا یا گونوکوک که هنگام عبور نوزاد از کانال زایمان منتقل می‌شوند)، ویروس یا حتی تحریک شیمیایی (مانند قطره‌های چشمی که پس از تولد استفاده می‌شوند) باشد. علائم شامل قرمزی، تورم، ترشحات چرکی یا آبکی و گاهی چسبندگی پلک‌هاست. تشخیص با معاینه بالینی و گاهی کشت ترشحات انجام می‌شود و درمان شامل قطره‌ها یا پمادهای آنتی‌بیوتیک است.
انسداد مجرای اشکی نوزادان
این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که مجرای اشکی که اشک را از چشم به بینی تخلیه می‌کند، به طور کامل باز نشده باشد. علائم شامل اشک‌ریزش مداوم، ترشحات مخاطی یا چرکی و قرمزی خفیف است. معمولاً در یک چشم مشاهده می‌شود. تشخیص از طریق معاینه و لمس مجرا صورت می‌گیرد. در اکثر موارد (۹۰%) تا یک سالگی خود به خود باز می‌شود، اما می‌توان با ماساژ ملایم مجرای اشکی به باز شدن آن کمک کرد. در صورت عدم بهبود، نیاز به پروب‌گذاری توسط چشم‌پزشک است.
تنبلی چشم (آمبلیوپی) در نوزادان
یکی دیگر از بیماری چشمی نوزادان، تنبلی چشم است. تنبلی چشم کاهش دید در یک چشم (یا به ندرت هر دو چشم) است که به دلیل عدم استفاده کافی از آن چشم در دوران حساس رشد بینایی رخ می‌دهد. علت آن می‌تواند شامل انحراف چشم، تفاوت زیاد در شماره چشم دو چشم (آنیزومتروپی)، یا وجود موانع فیزیکی مانند کاتاراکت مادرزادی یا پتوز (افتادگی پلک) باشد. از آنجایی که نوزادان نمی‌توانند این مشکل را بیان کنند، تشخیص زودهنگام از طریق معاینات منظم چشم‌پزشکی و تست‌های غربالگری بینایی اهمیت دارد. درمان شامل پوشاندن چشم قوی‌تر برای تحریک چشم تنبل، تجویز عینک و در صورت لزوم، جراحی است.
انحراف چشم (استرابیسم)
از دیگر بیماری چشمی نوزادان،انحراف چشم است. استرابیسم به وضعیتی گفته می‌شود که چشم‌ها در یک راستا قرار نمی‌گیرند و به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین منحرف می‌شوند. این انحراف می‌تواند دائمی یا متناوب باشد. در چند ماه اول زندگی نوزاد، انحرافات گذرا ممکن است طبیعی باشند، اما اگر پس از ۴-۶ ماهگی ادامه یابد یا ثابت باشد، باید توسط چشم‌پزشک بررسی شود. تشخیص با معاینه چشم‌پزشکی انجام می‌شود. درمان شامل عینک، استفاده از عینک و در موارد شدیدتر، جراحی برای تنظیم عضلات چشم است.
بیشتر بخوانید: همه چیز در مورد آب مروارید(کاتاراکت)
کاتاراکت مادرزادی
کاتاراکت یا آب مروارید مادرزادی، کدورت عدسی چشم است که از آغاز زندگی نوزاد وجود دارد. این کدورت می‌تواند جزئی یا کامل باشد و از عبور نور به شبکیه جلوگیری کرده و مانع دید طبیعی شود. علامت بارز آن، وجود یک لکه سفید در مردمک چشم (لوکوکوریا) است که به خصوص در عکس‌هایی که با فلش گرفته می‌شوند، مشخص می‌شود. تشخیص سریع و جراحی زودهنگام (معمولاً در هفته‌های اول زندگی) برای جلوگیری از تنبلی چشم و حفظ بینایی ضروری است.
در جدول زیر می‌توانید مقایسه‌ای از شایع‌ترین بیماری‌های چشمی نوزادان را مشاهده کنید:
| بیماری | علائم اصلی | زمان معمول تشخیص | روش تشخیص اصلی |
| عفونت چشم (کنژانکتیویت) | قرمزی، تورم، ترشحات چرکی یا آبکی، چسبندگی پلک‌ها | روزهای اول تا هفته‌های پس از تولد | معاینه بالینی، گاهی کشت ترشحات |
| انسداد مجرای اشکی | اشک‌ریزش مداوم، ترشحات مخاطی، قرمزی خفیف | هفته‌ها تا ماه‌های اول زندگی | معاینه بالینی، ماساژ درمانی |
| تنبلی چشم (آمبلیوپی) | عدم تمرکز، انحراف چشم، تفاوت شماره چشم (تشخیص سخت) | از بدو تولد تا ۷-۸ سالگی (بهترین زمان تشخیص زیر ۴ سال) | معاینات روتین چشم‌پزشکی، تست‌های غربالگری بینایی |
| انحراف چشم (استرابیسم) | عدم هماهنگی در حرکت چشم‌ها، انحراف به یک سمت | پس از ۴-۶ ماهگی (در موارد ثابت) | معاینه بالینی چشم‌پزشکی، تست پوشش و عدم پوشش |
| کاتاراکت مادرزادی | لکه سفید در مردمک (لوکوکوریا)، عدم تمرکز چشم | از بدو تولد | معاینه چشم‌پزشکی (معاینه رفلکس قرمز)، تست دید |
نقش معاینات منظم چشم‌پزشکی در نوزادان
معاینات منظم چشم‌پزشکی نقش حیاتی در تشخیص زودهنگام بیماری چشمی نوزادان دارند، حتی اگر والدین هیچ علائمی مشاهده نکنند. اولین معاینه کامل چشمی معمولاً در بیمارستان پس از تولد توسط متخصص اطفال یا چشم‌پزشک انجام می‌شود تا مشکلات مادرزادی جدی تشخیص داده شوند. سپس، طبق دستورالعمل‌های پزشک، معاینات دوره‌ای در سنین ۶ ماهگی، ۱ سالگی و ۳ سالگی (قبل از ورود به مدرسه) توصیه می‌شود. این معاینات شامل بررسی رفلکس قرمز، ارزیابی حرکت چشم‌ها، بررسی ساختارهای جلوی چشم و شبکیه است. حتی اگر کودک هیچ علامتی نداشته باشد، این معاینات برای اطمینان از رشد طبیعی بینایی ضروری هستند.
نکات مهم برای والدین: محافظت از سلامت چشم نوزاد
- نظافت: به طور منظم پلک‌ها و اطراف چشم نوزاد را با پنبه تمیز و آب جوشیده سرد شده یا محلول نمکی استریل تمیز کنید تا از تجمع ترشحات و عفونت جلوگیری شود.
- محیط ایمن: از اسباب‌بازی‌های با لبه‌های تیز یا مواد شیمیایی خطرناک در اطراف نوزاد اجتناب کنید. نور محیط را مناسب نگه دارید تا چشمان نوزاد تحت فشار نباشد.
- مشاهده دقیق: همواره به حرکات، رنگ، اندازه و واکنش چشمان نوزاد خود توجه داشته باشید. هرگونه تغییر غیرعادی را جدی بگیرید.
- اجتناب از خوددرمانی: هرگز بدون مشورت با پزشک از قطره‌ها یا پمادهای چشمی برای نوزاد استفاده نکنید.
- غربالگری‌های منظم: اطمینان حاصل کنید که نوزاد شما در زمان‌های توصیه شده تحت معاینات چشم‌پزشکی قرار می‌گیرد.
نتیجه گیری
تشخیص زودهنگام بیماری چشمی نوزادان، کلید حفظ بینایی و تضمین رشد طبیعی کودک است. از آنجایی که نوزادان نمی‌توانند مشکلات خود را بیان کنند، والدین نقش مهمی در مشاهده دقیق علائم و پیگیری‌های پزشکی دارند. قرمزی، ترشحات، حساسیت به نور، انحراف یا عدم تمرکز چشم‌ها و لکه‌های سفید در مردمک، همگی علائم هشداردهنده‌ای هستند که نباید والدین آن‌ها را نادیده بگیرند. با آشنایی با بیماری‌های شایع مانند عفونت چشم، انسداد مجرای اشکی، تنبلی چشم، انحراف چشم و کاتاراکت مادرزادی، و انجام معاینات منظم چشم‌پزشکی، می‌توان از بسیاری از مشکلات بینایی در آینده پیشگیری کرد. به خاطر داشته باشید که هرگونه نگرانی در مورد سلامت چشم نوزادتان را فوراً با چشم‌پزشک در میان بگذارید تا بهترین و به موقع‌ترین مراقبت‌ها برای فرزند دلبندتان فراهم شود.
سوالات متداول
۱. از چه سنی باید معاینه چشم نوزاد آغاز شود؟
اولین معاینه چشم معمولاً در بیمارستان پس از تولد انجام می‌شود. سپس در ۶ ماهگی، ۱ سالگی، ۳ سالگی و قبل از ورود به مدرسه توصیه می‌شود، مگر اینکه پزشک مورد خاصی را زودتر تشخیص دهد.
۲. آیا ترشحات زرد رنگ چشم نوزاد همیشه نشانه عفونت است؟
ترشحات زرد یا سبز معمولاً نشان‌دهنده عفونت (باکتریایی) هستند و نیاز به معاینه پزشک دارند. ترشحات شفاف و آبکی ممکن است به دلیل انسداد مجرای اشکی باشد.
۳. تنبلی چشم در نوزادان قابل درمان است؟
بله، تنبلی چشم در صورت تشخیص و درمان زودهنگام (به خصوص قبل از ۷-۸ سالگی) کاملاً قابل درمان است. با افزایش سن، موفقیت درمان کاهش می‌یابد.
۴. اگر چشم نوزاد گاهی به داخل یا خارج منحرف می‌شود، آیا نگران‌کننده است؟
در چند ماه اول زندگی، انحرافات گذرا و خفیف چشم طبیعی است. اما اگر پس از ۴-۶ ماهگی انحراف ثابت یا مکرر باشد، باید توسط چشم‌پزشک بررسی شود.
۵. چگونه می‌توانم در خانه سلامت چشم نوزادم را بررسی کنم؟
به علائمی مانند قرمزی، تورم، ترشحات، حساسیت به نور، تفاوت اندازه مردمک‌ها، عدم تمرکز چشم‌ها و لکه‌های سفید در مردمک دقت کنید. همچنین مطمئن شوید که نوزاد می‌تواند چهره‌ها و اسباب‌بازی‌ها را دنبال کند.
